«Τη σκέπη τση Παράδεισος η Φόδελε την έχει
απω’χει τους λεμονανθούς και το νερό και τρέχει».
Ο οικισμός Φόδελε βρίσκεται 30 χιλιόμετρα δυτικά του Ηρακλείου, στο εσωτερικό μιας κατάφυτης κοιλάδας με εσπεριδοειδή, και μόλις 3 χιλιόμετρα από τα παράλια του Κρητικού πελάγους. Είναι κτισμένο σε υψόμετρο 60 μέτρων και έχει, περίπου, 550 μόνιμους κατοίκους.
Στην περιοχή του σημερινού χωριού βρισκόταν η αρχαία πόλη Παντομάτριον, (το επίνειο της Αξού), της οποίας το όνομα διασώζεται στον ποταμό. Η καλλιέργεια των εσπεριδοειδών στο Φόδελε ακολουθεί τα βήματα μίας πολύ μακράς παράδοσης. Επίσης, το Φόδελε, φημίζεται και για την ιστορική του σύνδεση με τον μεγάλο Κρητικό ζωγράφο Δομήνικο Θεοτοκόπουλο, γνωστός ως El Greco, εκπροσώπου της αγιογραφίας της Κρητικής Σχολής.
Το σημερινό χωριό κτίστηκε σε μεταγενέστερη εποχή και οφείλει το όνομά του στο επίθετο του πρώτου οικιστή, Φόδελε, που αναφέρεται στην Κρήτη κατά τον 13ο αιώνα. Το επώνυμο Fodelle, το συναντάμε συχνά σε έγγραφα της Ενετοκρατίας. Μάλιστα, στην συστηματική απογραφή που έγινε το 1577, από τον Γενικό Προβλεπτή, ο οικισμός αναφέρεται ως Fodhele στην επαρχία Μυλοποτάμου. Το 1595, σε μία έκθεση, σημειώνεται η περιοχή του Φόδελε, καθώς και ο ομώνυμος ποταμός. Ο ίδιος ποταμός αναφέρεται και από τον Ενετό μηχανικό Φραντσέσκο Μπαζιλικάτα,(Francesco Basilicata).
Το Φόδελε, είναι ο ιδανικός προορισμός για τους λάτρεις της φύσης. Ο ποταμός Ποντομάντρης δημιουργεί ένα ειδυλλιακό τοπίο, ενώ το δίκτυο μονοπατιών (που ξεκινά από την πλατεία του χωριού) προσφέρει μία μοναδική εμπειρία εξερεύνησης ανάμεσα σε ψηλά δέντρα, νερά και σπηλιές.
Στην πλατεία του χωριού, ο επισκέπτης μπορεί να απολαύσει τον καφέ ή το φαγητό του κάτω από την σκιά των αιωνόβιων πλατάνων. Σε όλο το χωριό «ξεπηδούν» μικρά εκκλησάκια, όπως ο ναός του Ευαγγελισμού, των Αγίων Πάντων, του Αγίου Γεωργίου κ.α.), ενώ ξεχωρίζει η ιστορική Μονή του Αγίου Παντελεήμονα, κτισμένη σε υψόμετρο 170 μέτρων. Σε απόσταση, μόλις, 3 χιλιομέτρων από το χωριό, βρίσκεται η ομώνυμη παραλία, ιδανική για μπάνιο και στιγμές χαλάρωσης, ενώ τόσο βορειοανατολικά, όσο και βορειοδυτικά του χωριού, ξεχωρίζουν τα ερείπια Μεσαιωνικών σπιτιών.
Στο χωριό Φόδελε ξεχωρίζουν και οι δύο προτομές του Δομήνικου Θεοτοκόπουλου. Η μία εκ των δύο, βρίσκεται στην πλατεία, κάτω από έναν πλάτανο που η ηλικία του ξεπερνά τα 1000 χρόνια. Πρόκειται για μία πλάκα με μαρμάρινη βάση που στο επάνω μέρος της έχει ανάγλυφη την μορφή του ζωγράφου και στο κάτω, αφιέρωση γραμμένη στα ελληνικά και στα ισπανικά: «Η ΣΧΟΛΗ ΤΗΣ ΙΣΤΟΡΙΑΣ ΤΟΥ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟΥ ΒΑΛΛΙΑΔΟΛΙΘ, ΠΑΛΜΟΣ ΜΕΣΑ ΣΤΗΝ ΚΑΡΔΙΑ ΤΗΣ ΚΑΣΤΙΛΛΙΑΣ, ΠΡΟΣΦΕΡΕΙ ΣΤΟ ΦΟΔΕΛΕ ΤΗΝ ΠΛΑΚΑ ΑΥΤΗ, ΒΓΑΛΜΕΝΗ ΑΠΟ ΤΟΝ ΒΡΑΧΟ ΤΟΥ ΤΟΛΕΔΟ, ΕΝΘΥΜΙΟ ΤΗΣ ΑΘΑΝΑΤΟΥ ΔΟΞΗΣ ΤΟΥ ΔΟΜΗΝΙΚΟΥ ΘΕΟΤΟΚΟΠΟΥΛΟΥ. ΙΟΥΛΙΟΣ 1934». Την πλάκα αυτή, μαζί με δύο άλμπουμ με αντίγραφα των έργων του Θεοτοκόπουλου, έφεραν το 1934 στο Φόδελε διαπρεπείς Ισπανοί καθηγητές, μαζί με τον διάσημο καθηγητή αρχαιολογίας, Τόρμο. Η δεύτερη προτομή του Θεοτοκόπουλου, είναι έργο του εξαίρετου γλύπτη Απάρτη. Την προσέφερε το 1964, όταν γιορτάστηκαν τα 300 χρόνια από τον θάνατο του μεγάλου ζωγράφου.
Όταν βρεθείτε στο χωριό, αξίζει να επισκεφθείτε τον παλιό οικισμό της Σκοτεινής, όπου πιστεύεται ότι γεννήθηκε και μεγάλωσε ο Δομήνικος Θεοτοκόπουλος. Εκεί, βρίσκεται και το σπίτι του, στο οποίο, από το 1998, λειτουργεί το Μουσείο Δομήνικου Θεοτοκόπουλου, με το εργαστήριο του ζωγράφου και αρκετά αντίγραφα των διάσημων έργων του. Σε πολύ κοντινή απόσταση από το μουσείο, δεσπόζει ο ναός της Παναγίας, (ναός των Εισοδίων της Θεοτόκου), ο οποίος κτίστηκε κατά τον 11ο αιώνα, στην θέση Παλαιοχριστιανικής βασιλικής.
Τέλος, κοντά στο χωριό Φόδελε, ξεπροβάλουν οι πύργοι ή «κουλέδες», (Κόκκινος Πύργος Φόδελε, Κούλες Φόδελε, Κουλές Κοπροκεφάλα). Πρόκειται για πύργους που χρονολογούνται κατά την περίοδο της όψιμης Τουρκοκρατίας, οι οποίοι αποτελούσαν μέρος ενός ευρύτερου αμυντικού σχεδίου για την καταστολή της επανάστασης.
